Preventie van eenzaamheid is maatwerk

Hoewel eenzaamheid herkend wordt als een belangrijk maatschappelijk vraagstuk, worstelen veel gemeenten en andere betrokkenen met de vraag hoe je eenzaamheid op een doordachte manier kunt aanpakken.

Movisie doet onderzoek naar eenzaamheid: naar de oorzaken, maar ook naar welke ondersteuning nodig is om de neerwaartse spiraal te doorbreken. Want dan kun je meer aansluiten bij de behoeften van eenzame mensen. Eenzaamheid bouwt zich op in de loop van de tijd. Het verminderen ervan kost tijd, energie en is in de eerste plaats maatwerk. 

Definitie van eenzaamheid

Eenzaamheid wordt gedefinieerd als ‘het subjectief ervaren van een onplezierig of ontoelaatbaar gemis aan (kwaliteit van) bepaalde sociale relaties. Het kan zijn dat het aantal contacten dat men heeft met andere mensen geringer is dan men wenst. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van de gerealiseerde relaties achterblijft bij de wensen In deze definitie van eenzaamheid staan sociale relaties en de kwaliteit daarvan, centraal. Het is een gemis aan betekenisvolle contacten.

Er is onderscheid tussen emotionele eenzaamheid en sociale eenzaamheid.

Emotionele eenzaamheid ontstaat bij een sterk gemis aan iemand wie je je verhaal kwijt kunt, de afwezigheid van een emotioneel hechte band met een partner, familielid of een hartsvriend(in).

Sociale eenzaamheid is gekoppeld aan het gemis van betekenisvolle relaties met een bredere groep van mensen om je heen, zoals kennissen, collega’s, buurtgenoten, mensen met dezelfde belangstelling, mensen om samen een hobby mee uit te voeren.  

Oorzaken van eenzaamheid

Eenzaamheid is een zogenaamd wicked problem. De oorzaken zijn divers. Maar globaal zijn ze in te delen in drie categorieën.

1. Individuele oorzaken:  Zoals persoonlijke capaciteiten en eigenschappen. Een gebrek aan sociale vaardigheden, probleemoplossend vermogen, een negatief zelfbeeld of gezondheidsproblemen kunnen een belangrijke rol spelen bij het ontstaan van eenzaamheid.
2. Oorzaken in veranderingen in het sociale netwerk: Deze veranderingen ontstaan vaak na ingrijpende gebeurtenissen, ook wel life-events genoemd. Voorbeelden daarvan zijn een echtscheiding, een ontslag, een overstap naar een nieuwe baan of opleiding, een verhuizing, of door het overlijden van dierbaren.
3. Maatschappelijke oorzaken die betekenisvol contact maken belemmeren. Denk bijvoorbeeld aan negatieve beeldvorming over ouderen, mensen met psychische beperkingen en migranten.  

Negatieve spiraal

Bij langdurige eenzaamheidsgevoelens kan een zichzelf versterkende negatieve spiraal in werking worden gezet. Het pijnlijke gevoel van eenzaamheid is een zelfde soort pijnsignaal als honger. Dit negatieve gevoel motiveert mensen om aansluiting te zoeken met anderen. Echter, als het mensen niet lukt om hun sociale relaties te verbeteren en zij vereenzamen, ontwikkelen zij zich vaak op een negatieve manier waardoor zij in een neerwaartse spiraal terecht kunnen komen. Dit is een spiraal van zich terugtrekken, het stijgen van het stressniveau, het ontwikkelen van negatieve denkpatronen, het dalen van zelfwaardering en het zich vervolgens steeds verder terugtrekken.

Gevolgen en invloed op de gezondheid

Vereenzaming raakt aan de kern van het menselijk bestaan en gaat ten koste van het emotionele en fysieke welbevinden. Niet alleen het welbevinden vermindert, maar op termijn heeft eenzaamheid ook een negatieve invloed op de gezondheid. Eenzaamheid blijkt bij te dragen aan uiteenlopende psychische en fysieke klachten, zoals depressie, dementie, verslaving, beroertes, slaapproblemen en hart- en- vaatziekten.

Wet- en regelgeving

Door de decentralisatie in 2015 zijn gemeenten verantwoordelijk voor jeugdzorg, werk en inkomen en zorg aan langdurig zieken en ouderen. In deze decentralisatie van ondersteuning en zorg, gecombineerd met het scheiden van wonen en zorg, moeten kwetsbare mensen (langer) thuis wonen in hun wijk of dorp. Alleen bij zeer ernstige gezondheidsklachten kunnen mensen nog aanspraak maken op intramurale zorg. Waar in een intramurale setting, zoals een verzorgingshuis, sociaal contact en geborgenheid relatief gemakkelijk gerealiseerd konden worden, is hier extra aandacht voor nodig als mensen in kwetsbare posities (alleen) thuis wonen.

In de Wmo (Wet maatschappelijke ondersteuning) staat het bevorderen van zelfredzaamheid en participatie centraal. Als mensen vereenzamen komen zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie onder druk te staan. Als door vereenzaming psychosociale problemen ontstaan is het dan ook belangrijk dat signalen die daarop wijzen opgevangen worden en mensen zo vroeg mogelijk passende ondersteuning ontvangen.

Preventie van eenzaamheid

Bij het terugdringen van eenzaamheid is het belangrijk om niet alleen in te zetten op het verminderen van eenzaamheidsgevoelens, maar ook op het voorkomen van eenzaamheid. Met een aanpak gericht op het voorkomen van eenzaamheid valt volgens deskundigen meer winst is te behalen dan door een aanpak gericht op het verminderen van eenzaamheid. Het is van groot belang tijdig vereenzaming te signaleren, omdat de mogelijkheden om de situatie te verbeteren het grootst zijn als er in een vroeg stadium ondersteuning wordt geboden.

Risicogroepen

Het vormgeven aan een preventieve aanpak begint bij het zicht krijgen op de belangrijkste risicogroepen in de gemeente. Hoe eerder je erbij bent, hoe meer je kunt betekenen. Risicogroepen zijn onder andere 75-plussers, jongeren tussen 15-24 jaar, gescheiden mensen, mensen met een beperking of psychiatrische achtergrond, mantelzorgers, dak- en thuislozen. Het vroegtijdig opsporen van deze groepen die een verhoogd risico hebben om te vereenzamen is belangrijk.

Daarna kan er een beeld worden gevormd over hoe het vereenzamingsproces verloopt bij deze risicogroepen. Preventieve activiteiten kunnen vervolgens daarop inspelen, waarbij ingezet kan worden op beschermende factoren. Daarbij zullen gemeenten moeten samenwerken met sociale professionals en vrijwilligers die dag in dag uit met risicogroepen werken, maar ook met inwoners.

Eenzaamheid signaleren

Mensen die vereenzamen, melden zich vaak niet zelf en hebben de neiging zich juist terug te trekken. Om te voorkomen dat problemen verergeren is het daarom van belang dat professionals en vrijwilligers voldoende zijn toegerust om eenzaamheid in een zo vroeg mogelijk stadium te signaleren en bespreekbaar te maken. Het signaleren en bespreekbaar maken van eenzaamheid is dan ook cruciaal voor een adequate aanpak.

Het herkennen van eenzaamheid vraagt om kennis van de signalen van eenzaamheid. Er is een groot aantal lichamelijke, psychische, sociale en gedragsmatige signalen dat erop kan wijzen dat iemand zich eenzaam voelt. Het is belangrijk om voorzichtig te zijn met het trekken van conclusies en het is van belang om vermoedens te controleren. Een signaal op zich hoeft nog niet direct te betekenen dat de persoon in kwestie zich eenzaam voelt. Daarnaast duiden deze signalen niet altijd alleen op eenzaamheid. Ze kunnen ook een aanwijzing zijn voor andere problemen, zoals een depressie of beginnende dementie.

Meer informatie

• Lees het onderzoek van Movisie (zie Download)
• Bekijk de infographic